ભારત ઐક બહુ ધાર્મિક દેશ છે-એક શિક્ષક તરીકે કેવી રીતે સમજાવશો?|India is a very religious country - how would you explain it as a teacher?

સમકાલીન સંદર્ભમાં એન પી ઈ (NPE)-1986 દ્વારા આપવામાં આવેલી ભલામણોનું વિવેચાનાત્મક મૂલ્યાંકન કરો.

               

 રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિ (NPE)-1986: સમકાલીન સંદર્ભમાં વિવેચનાત્મક મૂલ્યાંકન

 

રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિ 1986 (NPE-1986) ભારતની શિક્ષણ વ્યવસ્થાને આધુનિકીકરણ અને સમાજિક ન્યાયના આધારે પુનર્ગઠિત કરવાનો એક મહત્વપૂર્ણ પ્રયાસ હતો. 1968ની નીતિ પર આધારિત આ નીતિ, કોઠારી આયોગની ભલામણોને આગળ વધારતી, શિક્ષણને મૂળભૂત અધિકાર તરીકે સ્થાપિત કરવા, સમાનતા, ગુણવત્તા અને કુશળતા વિકાસ પર ભાર મૂકતી હતી. તેમાં 6% જીડીપીનું બજેટ વધારવું, 10+2+3 રચના અપનાવવી અને વ્યાવસાયિક શિક્ષણને પ્રોત્સાહન આપવું જેવી મુખ્ય ભલામણોનો સમાવેશ થયો હતો. આ નીતિનું મૂળભૂત ઉદ્દેશ્ય 21મી સદીની જરૂરિયાતો માટે ભારતને તૈયાર કરવાનું હતું, જેમાં ઓપરેશન બ્લેકબોર્ડ, નવોદય વિદ્યાલયો અને અગ્રણી ઓપન યુનિવર્સિટી (IGNOU) જેવા કાર્યક્રમોનો સમાવેશ થયો. જોકે, 2025ના સમકાલીન સંદર્ભમાં-જ્યાં ડિજિટલ વિશ્વકરણ, AI-આધારિત શિક્ષણ અને NEP-2020 જેવી નવી નીતિઓ પ્રભુત્વ જમાવે છે.આ નીતિની ભલામણોનું મૂલ્યાંકન મિશ્રિત છે: તેની સફળતાઓ આજે પણ પ્રસંગિક છે, પરંતુ અભાવો તેને જૂની બનાવે છે.

 

 મુખ્ય ભલામણોનું સારાંશ

NPE-1986ની ભલામણોને ત્રણ મુખ્ય વિભાગોમાં વિભાજિત કરી શકાય:

 

મુખ્ય ભલામણો

 પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શિક્ષણ  વૈશ્વિક ઍક્સેસ (ઉંમર 14 સુધી મફત અને ફરજિયાત), ઓપરેશન બ્લેકબોર્ડ (પ્રાથમિક શાળાઓમાં મૂળભૂત સુવિધાઓ), નોન-ફોર્મલ એજ્યુકેશન, અને ડ્રોપઆઉટ ઘટાડવા માટે પ્રોત્સાહનો (ખાસ કરીને મહિલાઓ, SC/ST માટે).

 ઉચ્ચ શિક્ષણ અને વ્યાવસાયિકતા  10+2+3 રચના, +2 સ્તરે વ્યાવસાયિક વિભાગો, ડિગ્રીઓને નોકરીઓથી અલગ કરવી (કુશળતા આધારિત ભરતી), ગ્રામીણ યુનિવર્સિટીઓ અને IGNOU દ્વારા અંતરશિક્ષણ.

 શિક્ષક વિકાસ અને વહેલું બાળ્યાવસ્થા  શિક્ષકો માટે રિફ્રેશર કોર્સ, 5 વર્ષમાં એક વાર તાલીમ, અને ગર્ભાવસ્થાથી 6 વર્ષના બાળકો માટે પ્લે-વે મેથડ્સ દ્વારા વિકાસ-કેન્દ્રિત શિક્ષણ.

 

આ ભલામણો શિક્ષણને સમાજિક પરિવર્તનનું સાધન બનાવવા પર કેન્દ્રિત હતી, જેમાં વિજ્ઞાન-ટેક્નોલોજી, પર્યાવરણ અને મૂલ્યોનો સમાવેશ થયો.

 

 સફળતાઓ અને અનુભવો

NPE-1986એ શિક્ષણ વ્યવસ્થામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી:

 ઍક્સેસમાં વધારો: પ્રાથમિક તબક્કામાં નોંધાયેલા વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યામાં વધારો થયો, ખાસ કરીને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં. ઓપરેશન બ્લેકબોર્ડે 1.9 લાખથી વધુ બાળકોને શાળા વિના રહેલા વર્ગોને આવરી લીધા. નેશનલ લિટરસી મિશને કેટલાક વિસ્તારોમાં (જેમ કે કેરળના એર્નાકુલમ) 100% સાક્ષરતા હાંસલ કરી.

 સમાજિક સમાનતા: મહિલા સાક્ષરતા અને SC/ST માટે વિશેષ કાર્યક્રમોએ અસમાનતાઓ ઘટાડી, જે પછીના RTE-2009 અને સર્વ શિક્ષા અભિયાનને પ્રભાવિત કર્યા.

 અંતરશિક્ષણ અને વ્યાવસાયિકતા: IGNOU જેવી સંસ્થાઓએ ગ્રામીણ અને કાર્યરત વ્યક્તિઓને તકો આપી, જે 1991 પછીના આર્થિક સુધારાઓ સાથે જોડાઈને રોજગારીના અવસરો વધાર્યા.

 

આ સફળતાઓએ શિક્ષણને વ્યાપક બનાવ્યું, જે આજે પણ ગ્રામીણ-શહેરી અંતરને ઘટાડવા માટે પ્રસંગિક છે.

 

 અભાવો અને નિષ્ફળતાઓ

જોકે, અમલીકરણમાં મુખ્ય તકરારો હતી:

 બજેટ અને સંસાધનોની અભાવ: 6% જીડીપીનું લક્ષ્ય પૂરું થયું નહીં (માત્ર 4.5% આસપાસ), જેના કારણે ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને શિક્ષક ભરતીમાં વિલંબ થયો. પ્રાદેશિક અસમાનતાઓ (બિહાર-યુપી જેવા રાજ્યોમાં પછાત) વધુ ગંભીર બની.

કઠોર રચના અને કરિક્યુલમ: 10+2+3માં વિષયોની જકડાટ અને રોટ લર્નિંગ પર ભારે, વ્યાવસાયિક કુશળતા અને વ્યક્તિગત રુચિની અવગણના કરી. વહેલા બાળ્યાવસ્થાના કાર્યક્રમોમાં પણ મર્યાદિત ધ્યાન હતું.

 શિક્ષક અને મૂલ્યાંકનની કમી: શિક્ષકોની પ્રેરણા અને તાલીમ અપૂરતી રહી, જ્યારે મૂલ્યાંકન શિક્ષક-કેન્દ્રિત હતું, હોલિસ્ટિક (360-ડિગ્રી) નહીં.

 

આ અભાવોએ ગુણવત્તા કરતાં જીણ-વધારા પર વધુ ભાર મૂક્યો, જેનું પરિણામ બેરોજગારી અને અસમાનતા વધી.

 

 સમકાલીન સંદર્ભમાં પ્રસંગિકતા

2025માં, NEP-2020 (5+3+3+4 રચના, મલ્ટિલિંગ્વલિઝમ, AI-ટૂલ્સ) સાથે તુલનામાં NPE-1986ની ભલામણો આંશિક રીતે જ પ્રસંગિક છે:

 પ્રસંગિક તત્વો: સમાનતા, ડિસન્ટ્રલાઇઝેશન (વિલેજ એજ્યુકેશન કમિટીઝ) અને વ્યાવસાયિકતા આજે પણ ડિજિટલ ડિવાઇડ અને જાતિ-આધારિત અસમાનતાઓને દૂર કરવા માટે ઉપયોગી. તેની સ્થાપનાએ RTE અને SSA જેવા કાર્યક્રમોને જન્મ આપ્યો, જે હાલના SDG-4 (ગુણવત્તાપૂર્ણ શિક્ષણ) સાથે જોડાય છે.

અપ્રસંગિકતા: કઠોર વિભાગો (આર્ટ્સ-સાયન્સ) અને ટેક્નોલોજીની અવગણના આજના મલ્ટિડિસિપ્લિનરી અને વર્ચ્યુઅલ લર્નિંગની જરૂરિયાતો સામે જૂના પડે છે. GER (ગ્રોસ એનરોલમેન્ટ રેશિયો) લક્ષ્યો (માત્ર 26%) પણ ઓછા હતા, જ્યારે NEP-50%નું લક્ષ્ય મૂકે છે. વધુમાં, પોસ્ટ-કોવિડ જગતમાં હોલિસ્ટિક ડેવલપમેન્ટ અને ક્રેડિટ-બેઝ્ડ સિસ્ટમની અભાવને કારણે તે મર્યાદિત લાગે છે.

તુલનાત્મક દૃષ્ટિ: NEP-2020એ NPE-1986ના સમાનતા-કેન્દ્રિત તત્વોને જાળવી રાખ્યા છે, પરંતુ વધુ લવચીકતા (મલ્ટિપલ એન્ટ્રી-એક્ઝિટ, વોકેશનલ એટ-ગ્રેડ 6) અને ટેક્નોલોજી-ઇન્ટિગ્રેશન ઉમેર્યા છે, જે 1986ની મર્યાદાઓને દૂર કરે છે.

 

NPE-1986એ શિક્ષણને વ્યાપક અને સમાવેશી બનાવ્યું, જેની સફળતાઓ આજે પણ ગ્રામીણ અને વંચિત વર્ગો માટે આધારસ્તંભ છે. જોકે, તેના કઠોર અને અપૂર્ણ અમલને કારણે તે સમકાલીન જરૂરિયાતો—જેમ કે ડિજિટલ કુશળતા, વ્યક્તિગતકરણ અને ગ્લોબલ કોમ્પિટિટિવનેસ—ને પૂર્ણપણે પૂરી નથી શકતી. NEP-2020 જેવી નવી નીતિઓ તેની વારસાને આગળ વધારે છે, પરંતુ NPE-1986નું મૂલ્ય તેના સમાનતા-આધારિત વિઝનમાં છે, જે ભારતને વધુ સમાવેશી ભવિષ્ય તરફ લઈ જશે. વધુ અસરકારક અમલ માટે બજેટ વધારો અને ટેક્નોલોજી-ઇન્ટિગ્રેશન જરૂરી છે.