ભાષા અને ભાષાશિક્ષણ સંબંધિત કેટલાક મૂળભૂત અને મહત્વપૂર્ણ સિદ્ધાંતો (Principles of Language) નીચે સવિસ્તર સમજાવેલ છે. આ સિદ્ધાંતો ભાષાની પ્રકૃતિ, તેનું કાર્ય, તે શીખવાની પ્રક્રિયા અને તે શીખવાડવાની રીતો સમજવામાં ખૂબ જ મદદરૂપ થાય છે.
આ સિદ્ધાંતોને મુખ્યત્વે ચાર ભાગમાં વિભાજીત
કરી શકાય:
1. ભાષાના સ્વરૂપ અને કાર્ય સંબંધિત સિદ્ધાંતો (Theoretical
Linguistic Principles)
આ સિદ્ધાંતો ભાષા એટલે શું અને તે કેવી રીતે
કાર્ય કરે છે તે સમજાવે છે.
ક. સોસ્યોરનો સંરચનાવાદ / સંકેતવાદ (Ferdinand
de Saussureનો Structuralism)
મૂળ
વિચાર: ભાષા એ એક પ્રણાલી (System) છે જે સંકેતો (Signs) થી
બનેલી છે. દરેક સંકેત બે ભાગોનો બનેલો છે:
સંજ્ઞા (Signifier):
શબ્દનો ધ્વનિ-પ્રારૂપ અથવા લેખન-પ્રારૂપ (જેમ કે "વૃક્ષ"
શબ્દ).
સંકેતિત વસ્તુ (Signified): તે શબ્દથી થતો માનસિક ખ્યાલ (વાસ્તવિક વૃક્ષનો મનમાં આવતો ખ્યાલ).
મહત્વ: આ સિદ્ધાંત દર્શાવે છે કે શબ્દો અને અર્થોના સંબંધ મનસ્વી (Arbitrary)
હોય છે. "વૃક્ષ" ને વૃક્ષ કહેવાની કોઈ ખાસ વજહ નથી;
જો તેને "Tree" કહેવાત તો પણ
ચાલત.
શિક્ષણમાં
ઉપયોગ: ભાષા શીખવી એ શબ્દ-અર્થના સંબંધોને રટવાનો નહીં, પણ
એક પૂરી પ્રણાલી (વ્યાકરણ, શબ્દભંડોળ) ના સંબંધોને સમજવાની પ્રક્રિયા છે.
ખ. નોમ્ ચોમ્સ્કીનો જન્મસિદ્ધ સિદ્ધાંત (Innateness
Theory)
મૂળ
વિચાર: માનવ મગજમાં જન્મજાત રીતે ભાષા શીખવાની એક સર્વસામાન્ય વ્યાકરણની ક્ષમતા (Language
Acquisition Device - LAD) હોય છે. આ જ કારણે બાળકો ઓછા સમયમાં અને કોઈ
ઔપચારિક શિક્ષણ વિના જટિલ ભાષાકીય નિયમો શીખી જાય છે.
મહત્વ:
તે ભાષાની સર્જનાત્મકતા (Creativity) પર ભાર મૂકે છે,
એટલે કે મનુષ્ય એવા વાક્યો બનાવી શકે છે જે તેના પહેલાં કદી સાંભળ્યા
નથી.
શિક્ષણમાં ઉપયોગ: આ સિદ્ધાંત ભાષા-શિક્ષણમાં "સંચાર
પદ્ધતિ" (Communicative Approach) ને બળ આપે છે.
વિદ્યાર્થીઓને ભાષાના નિયમો રટવા કરતાં, ભાષાના
સ્વાભાવિક વાતાવરણમાં મૂકવામાં આવે તો તેઓ સહજ રીતે ભાષા શીખી શકે છે.
ગ. વિગોટ્સ્કીનો સામાજિક-સાંસ્કૃતિક સિદ્ધાંત (Socio-cultural
Theory)
મૂળ
વિચાર: ભાષા શીખવાની પ્રક્રિયા મુખ્યત્વે એક સામાજિક પ્રવૃત્તિ છે. વિદ્યાર્થીઓ
અનુભવી લોકો (શિક્ષકો, માતા-પિતા, સાથીઓ)
સાથેની સહયોગથી શીખે છે.
નજીકના
વિકાસના ક્ષેત્ર (Zone of Proximal Development - ZPD): આ
એક મહત્વપૂર્ણ ખ્યાલ છે. ZPD એ વિદ્યાર્થી તેના એકલા થી શું કરી શકે અને
માર્ગદર્શન સાથે શું કરી શકે તેનો તફાવત છે. ભાષા શિક્ષણ આ ZPD માં થતું સામાજિક સંચાર દ્વારા શક્ય બને છે.
શિક્ષણમાં
ઉપયોગ: જૂથ-કાર્ય, ચર્ચા, સહયોગાત્મક
પ્રોજેક્ટ અને શિક્ષકનું માર્ગદર્શન ભાષા શિક્ષણનું કેન્દ્ર બનવું જોઈએ.
2. ભાષા-અર્જન સંબંધિત સિદ્ધાંતો (Language
Acquisition Principles)
આ સિદ્ધાંતો એ વ્યક્તિ ભાષા કેવી રીતે શીખે છે
તે સમજાવે છે.
ક. ક્રેસનનો ઇનપુટ સિદ્ધાંત (Input
Hypothesis)
મૂળ
વિચાર: ભાષા શીખવા માટે વ્યક્તિને "સમજી શકાય તેવા ઇનપુટ" (Comprehensible
Input) ની જરૂર પડે છે. એટલે કે, તેને એવી ભાષા સાંભળવી અને વાંચવી જોઈએ જે તે હાલમાં જાણે છે તેના
કરતાં થોડી વધુ અઘરી હોય (i+1). આ i+1 તેને નવી ભાષા
શીખવામાં મદદ કરે છે.
શિક્ષણમાં
ઉપયોગ: શિક્ષકોએ વિદ્યાર્થીઓની વર્તમાન કક્ષા (i) ને
ધ્યાનમાં રાખીને, ચિત્રો, ભાવભંગિમા,
સાધનો વડે શિક્ષણ સામગ્રીને સમજી શકાય તેવી (i+1) બનાવવી જોઈએ.
ખ. સ્વેનનો આઉટપુટ સિદ્ધાંત (Output
Hypothesis)
મૂળ
વિચાર: ફક્ત સાંભળવું અને વાંચવું (Input) જ પૂરતું નથી.
ભાષા સચોટ રીતે શીખવા માટે વ્યક્તિએ બોલવું અને લખવું (Output) પણ જરૂરી છે. આઉટપુટ દ્વારા વ્યક્તિને તેની ભાષાકીય ક્ષમતાઓની
મર્યાદાઓનું ભાન થાય છે અને તેને સુધારવાની તક મળે છે.
શિક્ષણમાં
ઉપયોગ: વિદ્યાર્થીઓને બોલવા અને લખવાની વધુ થી વધુ તકો આપવી, જેમ કે પ્રેજન્ટેશન, ડિબેટ, નિબંધ લેખન,
રોલ-પ્લે વગેરે.
ગ. નજીકનો સિદ્ધાંત (Critical Period
Hypothesis)
મૂળ
વિચાર: ભાષા શીખવાની પ્રક્રિયા માટે એક "નજીકનો સમય" (બાળપણથી
કિશોરાવસ્થા સુધી) હોય છે. આ સમયગાળામાં મગજ ભાષા શીખવા માટે વધુ સંવેદનશીલ હોય
છે. આ સમય પછી ભાષા શીખવું વધુ મુશ્કેલ બની જાય છે.
શિક્ષણમાં
ઉપયોગ: બાળકોને ઓછી ઉંમરે જ ભાષાના સમૃદ્ધ વાતાવરણમાં મૂકવા જોઈએ, ખાસ કરીને બીજી ભાષા (L2) નો પરિચય આપવો
જોઈએ.
3. ભાષા-શિક્ષણ સંબંધિત સિદ્ધાંતો (Pedagogical
Principles)
આ સિદ્ધાંતો ભાષા શીખવાડવાની effectual પદ્ધતિઓ સૂચવે છે.
ક. સંચારમૂળક અભિગમ (Communicative
Language Teaching - CLT)
મૂળ
વિચાર: ભાષા શિક્ષણનો ઉદ્દેશ્ય ફક્ત વ્યાકરણનાં નિયમો શીખવવા નથી, પણ વાસ્તવિક જીવનમાં સંચાર કરવાની ક્ષમતા વિકસાવવાનો છે.
શિક્ષણમાં
ઉપયોગ: વર્ગખંડમાં વાસ્તવિક જીવનની પરિસ્થિતિઓ (role-plays) સર્જવી,
જૂથ-ચર્ચા કરાવવી, પ્રોજેક્ટ આધારિત શિક્ષણ આપવું.
ખ. સક્રિયતા અને સહયોગનો સિદ્ધાંત (Principle
of Activity and Collaboration)
મૂળ
વિચાર: વિદ્યાર્થી જ્યારે સક્રિય રીતે ભાગ લે છે અને બીજા વિદ્યાર્થીઓ સાથે સહયોગ
કરે છે ત્યારે શ્રેષ્ઠ શીખે છે.
શિક્ષણમાં
ઉપયોગ: જોડીમાં કાર્ય (Pair Work), જૂથમાં કાર્ય (Group Work), સહપાઠી દ્વારા સુધારો (Peer Correction) જેવી
પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ.
ગ. સાધન-વૈવિધ્યતાનો સિદ્ધાંત (Principle
of Multi-sensory Input)
મૂળ
વિચાર: ભાષા શિક્ષણમાં દ્રશ્ય (Visual), શ્રાવ્ય (Auditory),
અને કાયિક (Kinesthetic) જેવી બહુઇંદ્રિય
પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ થવો જોઈએ.
શિક્ષણમાં
ઉપયોગ: ચિત્રો, વિડિઓ, ગીતો, ખેલ, ભૂમિકા-નિર્વહણ (Role-play), હસ્તક્રિયાઓ (Hands-on activities) નો
ઉપયોગ.
4. બહુભાષિત્વ સંબંધિત સિદ્ધાંતો (Principles
of Multilingualism)
ક. સામાન્ય સંચારણ કુશળતા સિદ્ધાંત (Common
Underlying Proficiency - Jim Cummins)
મૂળ
વિચાર: બાળકની બધી જ ભાષાઓનો આધાર એક જ માનસિક સંચાલન તંત્ર (Central
Operating System) પર હોય છે. એક ભાષામાં શીખેલી વાચન, લેખન અને વિચારણાની કુશળતા બીજી ભાષામાં સ્થાનાંતરિત (Transfer)
થઈ શકે છે.
મહત્વ:
આ સિદ્ધાંત માતૃભાષા (L1) ના મજબૂત આધાર પર દ્વિતીય ભાષા (L2) ના શિક્ષણને માન્યતા આપે છે. L1
મજબૂત હશે તો L2 પણ મજબૂત થશે.
ખ. પુલ-નિર્માણનો સિદ્ધાંત (Bridge
Theory)
મૂળ વિચાર: બહુભાષી શિક્ષણમાં માતૃભાષાનો ઉપયોગ દ્વિતીય
ભાષા શીખવા માટે "પુલ" તરીકે કરવો જોઈએ.
શિક્ષણમાં
ઉપયોગ: નવી સંકલ્પનાઓ પહેલાં વિદ્યાર્થીની
માતૃભાષામાં સમજાવવી અને પછી ધીમે-ધીમે દ્વિતીય ભાષામાં સ્થાનાંતરિત કરવી.
આ સિદ્ધાંતો એકલા નહીં, પરંતુ
એકબીજાના પૂરક તરીકે કાર્ય કરે છે. એક શિક્ષક તરીકે, આ
સિદ્ધાંતોને સમજવાથી અમે વિદ્યાર્થીઓની જરૂરિયાતોને ધ્યાનમાં રાખીને, વૈજ્ઞાનિક અને અસરકારક શિક્ષણ પદ્ધતિઓની રચના કરી શકીએ છીએ. ભાષા
શિક્ષણનો ઉદ્દેશ્ય ફક્ત નિયમો યાદ કરાવવાનો નથી, પણ
સંચાર કરવાની સચોટ અને સ્વાભાવિક ક્ષમતા વિકસાવવાનો છે.
“બાળકની માતૃભાષાને મજબૂત કરો, બાકીની ભાષાઓ પોતે જ મજબૂત થઈ જશે.” એટલે જ NEP-2020 અને UNESCO બંને માતૃભાષામાં પ્રાથમિક શિક્ષણ પર ભાર મૂકે છે.
Post a Comment