ભારત ઐક બહુ ધાર્મિક દેશ છે-એક શિક્ષક તરીકે કેવી રીતે સમજાવશો?|India is a very religious country - how would you explain it as a teacher?

શિક્ષણમાં સર્વત્ર પાઠ્યક્રમ અભિગમ (Curriculum-wide Approach), જેને ક્યારેક ભાષા સમગ્ર પાઠ્યક્રમ (Language Across the Curriculum - LAC) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે એક શિક્ષણશાસ્ત્રીય ખ્યાલ છે જે માને છે કે ભાષા શીખવવાની જવાબદારી માત્ર ભાષા શિક્ષકની નથી, પરંતુ શાળાના દરેક શિક્ષક અને દરેક વિષયની છે. આ અભિગમમાં, ભાષાના શિક્ષક અને વિષયના શિક્ષક બંનેની ભૂમિકા મહત્ત્વની અને પરસ્પર પૂરક હોય છે.

શાળાના દરેક વિષયમાં (ગણિત, વિજ્ઞાન, સામાજિક વિજ્ઞાન, કલા, રમત વગેરે) ભાષાને શીખવવા-શીખવાનું મુખ્ય માધ્યમ બનાવવું. આમાં ભાષા એકલો “ગુજરાતી” કે “અંગ્રેજી”નો વિષય નથી રહેતી, પણ બધા વિષયોની જ્ઞાનની ચાવી બની જાય છે.

ભાષામાં સર્વત્ર પાઠ્યક્રમ (Language Across the Curriculum - LAC) અભિગમ એ શિક્ષણની એક અભિગમ છે જે ભાષાને ફક્ત એક વિષય તરીકે નહીં, પણ સર્વ વિષયો શીખવાનું માધ્યમ (Medium of Learning) તરીકે જોવાનો પુરસ્કાર કરે છે. આ અભિગમ અનુસાર, ભાષાનું શિક્ષણ ફક્ત ભાષાના શિક્ષકની જ નહીં, પરંતુ શાળાના દરેક શિક્ષકની જવાબદારી છે.

 

અહીં, LAC અભિગમમાં ભાષાના શિક્ષક અને વિષયના શિક્ષકની ભૂમિકા વિશે વિસ્તૃત ચર્ચા કરવામાં આવી છે.

 

 ભાષામાં સર્વત્ર પાઠ્યક્રમ (LAC) અભિગમ: એક પરિચય

 

LAC અભિગમ માને છે કે વિદ્યાર્થીઓની શૈક્ષણિક સફળતા માટે તેમની ભાષાકીય કુશળતા (વાંચન, લેખન, બોલચાલ અને શ્રવણ) નો વિકાસ અનિવાર્ય છે. ગણિત, વિજ્ઞાન, સામાજિક વિજ્ઞાન, કલા - દરેક વિષયની સંકલ્પનાઓ અને વિચારોને સમજવા માટે ભાષા એ કૂંચીનું કામ કરે છે. આથી, દરેક વિષયના શિક્ષણ સાથે ભાષા શિક્ષણનું એકીકરણ થવું જોઈએ.

 

 

 

 ભાષાના શિક્ષકની ભૂમિકા (Role of the Language Teacher)

 

LAC અભિગમમાં ભાષાના શિક્ષકની ભૂમિકા ફક્ત વ્યાકરણ અને સાહિત્ય શીખવવા સુધી સીમિત નથી. તે વધુ વિસ્તૃત અને કેન્દ્રિય બને છે.

 

1.  ભાષાકીય કુશળતાના નિષ્ણાત તરીકે (As a Language Specialist):

       ભાષાનો શિક્ષક વિદ્યાર્થીઓમાં મૂળભૂત વાંચન-લેખન, શબ્દભંડોળ અને સંચાર કુશળતા વિકસાવવા માટે જવાબદાર હોય છે.

       તે વિદ્યાર્થીઓને વિવિધ શૈલીઓમાં (જેમ કે વર્ણનાત્મક, વિશ્લેષણાત્મક, તર્કસંગત) લખવા અને વિવિધ પ્રકારનાં લેખન (જેમ કે રિપોર્ટ, નિબંધ, વિવરણ) શીખવે છે.

 

2.  વિષય-શિક્ષકોના સહયોગી અને માર્ગદર્શક તરીકે (As a Collaborator and Guide for Subject Teachers):

       LAC અભિગમમાં ભાષાનો શિક્ષક એક "સલાહકાર" અને "સંસાધન વ્યક્તિ" બને છે.

       તે અન્ય વિષયના શિક્ષકોને તેમના વિષયને અનુરૂપ ભાષાકીય માંગણીઓ (જેમ કે વિજ્ઞાનમાં પ્રયોગોનું વર્ણન, ઇતિહાસમાં કારણ-પરિણામ સંબંધ દર્શાવવા) ને ઓળખવામાં અને તે અનુસાર શિક્ષણ સામગ્રી તૈયાર કરવામાં મદદ કરે છે.

       ઉદાહરણ: ઇતિહાસના શિક્ષકને સલાહ આપે છે કે "સમ્રાટ અશોક" પાઠમાં વિદ્યાર્થીઓને "કારણ અને પરિણામ" જોડતા વાક્યો લખવા માટે કેવી રીતે તાલીમ આપવી.

 

3.  ભાષા શિક્ષણની રણનીતિઓ વિકસાવવી (Developing Language Learning Strategies):

       ભાષાનો શિક્ષક વિદ્યાર્થીઓને એવી રણનીતિઓ શીખવે છે જેનો ઉપયોગ તેઓ અન્ય કોઈપણ વિષય શીખવા માટે કરી શકે. જેમ કે:

           શબ્દભંડોળ વિકસાવવાની તકનીકો: પર્યાયવાચી શબ્દો, વિરુદ્ધાર્થી શબ્દો, શબ્દ-જાળ (Word Webs) બનાવવી.

           વાંચન કુશળતા: મુખ્ય ખ્યાલ શોધવો, સારાંશ લખવું, અનુમાન લગાવવું.

           લેખન કુશળતા: વાક્ય રચના, અનુચ્છેદ રચના, વિવિધ શૈલીઓમાં લખનાર.

 

4.  મૂલ્યાંકનકાર તરીકે (As an Assessor):

       ભાષાનો શિક્ષક ફક્ત ભાષાની પરીક્ષાઓ જ નહીં, પણ અન્ય વિષયોની મૂલ્યાંકન પત્રિકાઓ (Answer Scripts) નું મૂલ્યાંકન કરતી વખતે પણ વિદ્યાર્થીઓની ભાષાકીય ભૂલો અને સંચાર ક્ષમતા પર ધ્યાન આપી શકે છે અને તે અનુસાર શિક્ષકોને પ્રતિભાવ આપી શકે છે.

 

 

 વિષયના શિક્ષકની ભૂમિકા (Role of the Subject Teacher)

 

LAC અભિગમમાં, ગણિત, વિજ્ઞાન અથવા સામાજિક વિજ્ઞાનના શિક્ષકથી એવી અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે કે તેઓ ફક્ત તેમના વિષયની જ માહિતી નહીં, પણ તે વિષયની "ભાષા" પણ શીખવે.

 

1.  વિષય-વિશિષ્ટ ભાષાના શિક્ષક તરીકે (As a Teacher of Subject-Specific Language):

       દરેક વિષયની તેની પોતાની વિશિષ્ટ ભાષા હોય છે. જેમ કે ગણિતમાં "કર્ણ", "સમીકરણ", "ચલ"; વિજ્ઞાનમાં "પ્રક્ષેપણ", "સંયોજન", "ઉત્પ્રેરક". વિષયના શિક્ષકની ભૂમિકા આ શબ્દભંડોળ અને ભાષાકીય રચનાઓ શીખવવાની છે.

       તેમણે વિષયની લેખન શૈલી (જેમ કે વિજ્ઞાનમાં પ્રયોગ-વર્ણન) પણ શીખવવી જોઈએ.

 

2.  ભાષાકીય રીતે સમૃદ્ધ શિક્ષણ સામગ્રીનું નિર્માણ (Creating Linguistically Rich Learning Materials):

       વિષયના શિક્ષકે તેમના પાઠ્યપુસ્તકો અને શિક્ષણ સામગ્રીની ભાષા પર ધ્યાન આપવું જોઈએ. સરળ, સ્પષ્ટ અને સંદર્ભ-અનુકૂળ ભાષા વાપરવી જોઈએ.

       ચિત્રો, રેખાકૃતિઓ, ચાર્ટ્સ, ભાવચિત્રો (Graphic Organizers) જેવી દ્રશ્ય-શ્રાવ્ય સામગ્રીનો ઉપયોગ કરીને ભાષાની જટિલતા ઘટાડવી.

 

3.  વિવિધ ભાષાકીય પ્રવૃત્તિઓનો સમાવેશ (Incorporating Varied Language Activities):

       વિષયના શિક્ષકે પોતાના વર્ગખંડમાં ભાષાકીય પ્રવૃત્તિઓને સમાવવી જોઈએ. જેમ કે:

           ચર્ચા અને વાદ-વિવાદ: વિષય સંબંધિત મુદ્દાઓ પર ચર્ચા કરાવવી.

           પ્રોજેક્ટ અને રિપોર્ટ લેખન: વિદ્યાર્થીઓને પ્રોજેક્ટ રિપોર્ટ લખવા દેવા.

           સમજૂતી આપવી: વિદ્યાર્થીઓને કોઈ સંકલ્પના પોતાના શબ્દોમાં સમજાવવા કહેવું.

           શબ્દભંડોળના ખેલ: વિષય-વિશિષ્ટ શબ્દો માટે શબ્દકોશ બનાવવો, ક્રોસવર્ડ પઝલ બનાવવી.

 

4.  ભાષાના શિક્ષક સાથે સહયોગ (Collaboration with the Language Teacher):

       LAC અભિગમની સફળતા માટે વિષય અને ભાષાના શિક્ષક વચ્ચેનો સતત સંવાદ અને સહયોગ અનિવાર્ય છે.

       ઉદાહરણ: ગણિતના શિક્ષક ભાષાના શિક્ષકને કહી શકે છે, "હું આગામી સપ્તાહમાં 'અનુપાત અને પ્રમાણ' શીખવવાનો છું, તે સંબંધિત વિદ્યાર્થીઓને કઈ ભાષાકીય કુશળતાઓની જરૂર પડશે?" આના આધારે ભાષાનો શિક્ષક વિદ્યાર્થીઓને અનુપાત સમજાવવા માટે જરૂરી શબ્દભંડોળ અને વાક્ય રચનાઓ પર કામ કરી શકે છે.

 

 

એક સમન્વયક દ્રષ્ટિકોણ

 

ભાષામાં સર્વત્ર પાઠ્યક્રમ અભિગમ એ શિક્ષક-કેન્દ્રિત ન રહીને વિદ્યાર્થી-કેન્દ્રિત બને છે. આ અભિગમની સફળતા માટે:

 

   ભાષાનો શિક્ષક એ એક સમન્વયક (Coordinator) અને સંસાધન (Resource) તરીકે કાર્ય કરે છે, જે ભાષા શિક્ષણની નીતિ અને પદ્ધતિ વિકસાવવામાં મદદ કરે છે.

   વિષયનો શિક્ષક એ એક અમલકર્તા (Implementer) અને વિસ્તારક (Extender) તરીકે કાર્ય કરે છે, જે ભાષાનો ઉપયોગ વિષય-વિશિષ્ટ સંદર્ભમાં શીખવે છે.

 

આ બંને શિક્ષકો વચ્ચેનો સહયોગ અને સામૂહિક જવાબદારીની ભાવના જ વિદ્યાર્થીઓમાં શૈક્ષણિક ભાષા (Academic Language) ની ક્ષમતા વિકસાવી શકે છે, જે તેમની સક્ષમ શૈક્ષણિક સફળતા અને જીવનપર્યંત શીખવાની નીવ રચે છે.